Papier, ołówek, tusz i farby

Jedną z atrakcji tegorocznej wystawy w Centralnym Muzeum Włókiennictwa w Łodzi było autentyczne stanowisko pracy Janusza Christy, wypożyczone z gdańskiej Pracowni Komiksowej. Zwiedzający mogli zobaczyć biurko, przy którym Mistrz narysował większość swoich prac oraz przybory, jakimi się posługiwał.

Centralne Muzeum Włókiennictwa. Zdjęcie: Wojciech Jama

Rekonstrukcja była dość wierna. Dla porównania przedstawiamy zdjęcie tego samego biurka i tej samej szafki, wykonane jeszcze za życia rysownika, w mieszkaniu przy ul. Wybickiego w Sopocie.

Pracownia Janusza Christy przy ul. Wybickiego. Zdjęcie: archiwum "Na Plasterki"

Spróbujmy przyjrzeć się technicznej stronie powstawania komiksów. Podstawowymi narzędziami Christy były oczywiście: ołówek, czarny tusz i kartka papieru. I tu zaczynały się typowe dla PRL-u problemy z zaopatrzeniem:

Moje pierwsze komiksy rysowałem na kalce technicznej, bo w żaden sposób nie można było zdobyć brystolu. Ale z czasem wpadłem na pomysł z papierem fotograficznym. Po jednej stronie była kładziona emulsja, ale po drugiej stronie był brystol - dobry, zagraniczny papier. Agfa to robiła. Kiedyś w sklepie mi odbiło. Poprosiłem o dwie wielkie paczki. [...] Było drogo, ale trudno. Baba mi podaje. A ja pytam:
- Czy pani sprawdzała, że to jest biały papier a nie różowy czy niebieski?
- Ależ skąd, proszę pana. Oczywiście, że biały! [...]
A ja rozdarłem tę kopertę, wyciągnąłem papier, patrzę - faktycznie, biały. Chociaż tylko z jednej strony bo zaraz się prześwietlił i zrobił się czarny. W tym momencie ona z wrzaskiem:
- Proszę pana, ja teraz od pana tego nie przyjmę! Ten papier jest prześwietlony!
- Wcale nie chcę, żeby pani go przyjmowała. Taki własnie mi pasuje.
Popukała się palcem w czoło.

Ta sama pracownia w latach 80. Janusz Christa był leworęczny, więc okno miał z prawej strony. Zdjęcie: Dziennik Telewizyjny

Z piórkami wcale nie było lepiej:

Przez lata kupowałem radzieckie piórka do rysowania. Były strasznie twarde, rysowało się jak drutem. Spytałem nieżyjącego już dziś Jurka Wróblewskiego:
- Słuchaj, jakim piórkiem ty rysujesz? Te ruskie są przecież pancerne, a polskie to w ogóle do niczego się nie nadają.
- Wiesz, kupiłem w Składnicy Harcerskiej silniczek do samolocika napędzany bateryjką odpowiada mi Jurek - japoński, bardzo dobry. On ma taki dziubek, trzeba na niego nadziać dużą gumkę do ścierania, ale taką idealnie okrągłą. Potem oblepić ją najcieńszym papierem ściernym. I gotowe.
Więc też sobie taki silniczek kupiłem. I powoli, dokładnie przypatrując się przez lupę, tarłem. Dopiero jak pół piórka spiłowałem to stawało się elastyczne, dzięki czemu mogłem osiągnąć moją miękką kreskę.

"Opowieści ojca Koka", Świat Komiksu nr 25 (2001)

Pod koniec kariery Christa przerzucił się z brystolu na specjalną plastikową kalkę (matową folię kreślarską), co pozwoliło mu wzbogacić warsztat o technikę scratchboardu, polegającą na zeskrobywaniu tuszu ostrym narzędziem, np. żyletką. Pozwalało to na uzyskanie bardzo płynnych przejść tonalnych, znacznie lepszych niż przy użyciu samych czarnych kresek. W wielu pracach z tego okresu, np. na okładce "Fatalnego Rozkazu" czy w puzzlach "Borostwory" i "Księżniczka", łatwo można znaleźć fragmenty wykończone przy użyciu tej techniki. Dziś za jednego z mistrzów scratchboardu uchodzi Thomas Ott.

Niewydane puzzle "Borostwory"	"Fatalny rozkaz"

Przez pierwszych 17 lat swojej pracy zawodowej Christa posługiwał się wyłącznie czernią i bielą, bo taki był format prasy codziennej. Wyjątki stanowiły pierwsze odcinki "Kuku-Ryku" i "Koraka syna Tarzana" (1958) oraz dwa żarty w "Tygodniku Morskim" (poniżej, 1961). Nie wiemy, czy rysownik wykonał je w kolorze, w sepii, czy też w szarościach. W druku wszystkie zostały "zrobione na szaro".

Tygodnik Morski 14.05.1961	Tygodnik Morski 21.05.1961

Debiut Christy w pełnym kolorze miał miejsce dopiero w roku 1974, na okładce książeczki "Sopot, lato. Vademecum ...i nie tylko" (dwa kolorowe paski "Kajtka i Koka w kosmosie" powstały być może wcześniej, ale nigdy nie zostały opublikowane). Rysownik nakładał wtedy kolor bezpośrednio na rysunek, podobnie jak w pierwowzorze "Szant", w ilustracjach w magazynie "Czas" czy w "Pasowaniu". Było to jednak nieprofesjonalne i niezgodne z wymogami ówczesnej poligrafii. Po przejściu do "Świata Młodych", który ukazywał się w kolorze od roku 1974, Christa musiał się dostosować i opanować trudną technikę blaudruku.

1. Plansza z kreską	2. Czysty blaudruk (rekonstrukcja)
3. Pokolorowany blaudruk	4. Blaudruk z nałożonym diapozytywem
Źródło: Tytus de ZOO. Christa zazwyczaj rysował na formacie o pierwiastek z 2 większym od tego, jaki miał ukazać się w druku.

Od tej pory autor najpierw wysyłał planszę z kreską do drukarni, gdzie robiono dwie jej kopie w skali 1:1, a mianowicie: blaudruk (jasnoniebieski, jasnozielony lub szary wydruk na grubym papierze) oraz diapozytyw (wydruk na przezroczystej folii). Następnie kolorował blaudruk, używając najczęściej farb wodnych Pelikan oraz gwaszu holenderskiej firmy Talens, po czym odsyłał go z powrotem do drukarni. Tam rozbijano blaudruk na składowe i dodawano czerń z diapozytywu (czyli CMY+K).

Zaletą tej techniki była bardzo wyraźna kreska, składająca się wyłącznie z czerni, a wadą - kolorowanie "po omacku" i trudności ze spasowaniem blaudruków z diapozytywami. Jeśli papier do blaudruku był złej jakości, mógł rozciągnąć się lub skurczyć pod wpływem wilgoci z farb i przestawał pokrywać się z kreską. Z czasem technikę zmodyfikowano i blaudruki zaczęto drukować na papierze naklejonym na metalową płytkę. Tak np. było w przypadku "Urodzin Milusia". Widoczne na poniższym zdjęciu zmniejszenie blaudruku z A3 do A4 mogło wynikać z niemożności podziału planszy na dwie części A4, jak to miało miejsce w innych komiksach Christy.

"Urodziny Milusia" - kreska i "metalowy" blaudruk

Brzeg i tył "metalowego" blaudruku

Podobno narysowanie jednego komiksu z Kajkiem i Kokoszem zajmowało Chriście kilka miesięcy wytężonej pracy. Tyle trwało szkicowanie, nakładanie tuszu, wpisywanie liter w dymki i wreszcie kolorowanie (a co ze scenariuszem?). Od ostatniego albumu upłynęło już ponad 20 lat i w tym czasie technika bardzo poszła do przodu. Dziś komiksiarze mogą korzystać z wielu udogodnień, jak skanery, tablety, specjalistyczne oprogramowanie, czy gotowe czcionki. Jednak niezależnie od tego jaką technikę wybierzemy i tak wszystko zaczyna się od  czystej kartki i ołówka.

Blaudruk z literami, które musiały zniknąć z klisz CMY	Zdjęcie: archiwum "Na Plasterki"